Hitlerowskie obozy koncentracyjne

Funkcja hitlerowskich obozów koncentracyjnych ulegała zmianom w miarę upływu czasu. W 1933 roku, bezpośrednio po przejęciu władzy w Niemczech, pierwsze obozy koncentracyjne były głównym instrumentem represji i terroru wobec politycznych przeciwników reżimu hitlerowskiego. Do 1936 roku, pod zwierzchnictwem szefa SS i policji Heinricha Himmlera, obozy ujednolicono, wzorując się na obozie koncentracyjnym w Dachau. Wszystkie obozy koncentracyjne podlegały SS, w ramach której utworzono specjalny inspektorat (IKL – Inspektion der Konzentrationslager) oraz oddziały wartownicze, zwane od marca 1936 r. „SS-Totenkopfverbände“; a od roku 1940 „Waffen-SS”. Decyzja o  deportacji więźnia do obozu koncentracyjnego leżała  w kompetencji gestapo.

W latach 1936-38, kiedy represjami obejmowano kolejne grupy ludności, system obozów koncentracyjnych uległ dalszej rozbudowie. W ramach „prewencyjnego zwalczania przestępczości“ do obozów zsyłano przestępców kryminalnych, osoby uznane za szkodliwe społecznie (tzw. „Asoziale”), Świadków Jehowy, homoseksualistów; po pogromach 1938 roku trafiło tam również 25.000 Żydów. W okresie tym dostrzeżono też gospodarczy aspekt wyzysku siły roboczej więźniów. Z uwagi na realizację wielkich projektów budowlanych obozy koncentracyjne sytuowano przede wszystkim w pobliżu kamieniołomów (np. obóz Mauthausen założony w sierpniu 1938 r.). 

Na początku drugiej wojny światowej, wskutek nasilenia aresztowań w krajach okupowanych i na terenie Rzeszy, liczba więźniów w obozach uległa gwałtownemu zwiększeniu. W owym czasie podzielono obozy na trzy kategorie, w zależności od surowości obozowego reżymu. Śmiertelność w obozach znacznie wzrosła, np. w Mauthausen – jedynym wówczas obozie III (najsurowszej) kategorii – z 24% w 1939 r. do 76% w 1940 r. Pracę więźniów, która nabierała gospodarczego znaczenia, wykorzystywano przed rokiem 1942 przede wszystkim w zakładach produkcyjnych należących do SS.

Poczynając od przełomu lat 1941/42 roku przebieg działań wojennych i systematyczna eksterminacja ludności żydowskiej oraz Roma i Sinti pociągnęła za sobą dalszy rozwój systemu obozów koncentracyjnych. Przede wszystkim na wschodzie Europy zakładano kolejne obozy wraz z licznymi podobozami przy zakładach zbrojeniowych – rozrastający się system został od marca 1942 roku podporządkowany SS-Wirtschaftsverwaltungshauptamt (WVHA – główny urząd zarządzania gospodarką SS). Po utworzeniu obozów na terenie okupowanej Polski rozpoczęło się masowe ludobójstwo Żydów, kierowanych przede wszystkim do obozów zagłady, gdzie rejestrowano jako więźniów i kierowano do pracy przymusowej jedynie osoby, które przeszły selekcję. Warunki życia więźniów obozów koncentracyjnych zależne były od świadczonej pracy przymusowej.  W ostatniej fazie wojny znaczny procent więźniów obozów pracował przy przenoszeniu fabryk do podziemnych hal produkcyjnych. Była to dziedzina, w której SS nawiązała ścisłą i niezwykle korzystną dla siebie współpracę z prywatnymi zakładami przemysłowymi.

Poczynając od wiosny 1944 roku, po ewakuacji obozów zagłady z terenów przyfrontowych, w pozostałych obozach koncentracyjnych wzrosła liczba Żydów. Podczas ewakuacji kierowano się bowiem zasadą, że żaden więzień nie może wpaść w ręce aliantów. Pociągnęło to za sobą śmierć dziesiątek tysięcy osób podczas marszów ewakuacyjnych i wskutek katastrofalnego pogorszenia się warunków w istniejących jeszcze obozach.

System obozowy Mauthausen/Gusen

Apellplatz des ehemaligen Konzentrationslagers Mauthausen (Quelle: Archiv Museum Ebensee)

Na decyzję utworzenia obozu Mauthausen (budowanego od sierpnia 1938 roku przez więźniów przywiezionych z Dachau i Sachsenhausen) jak również obozu Gusen (od grudnia 1939 roku) wpłynął fakt, że na terenie tym znajdują się liczne kamieniołomy.  Niezależnie od realizacji celów politycznych i ideologicznych pracę więźniów systemu obozów Mauthausen/Gusen wykorzystywano początkowo do eksploatacji kamienia, a w późniejszych okresach do produkcji broni i silników lotniczych oraz budowy podziemnych sztolni, mających zabezpieczyć przed bombardowaniami fabryki zbrojeniowe firm Steyr-Daimler-Puch i Messerschmitt.

System Mauthausen-Gusen należał do obozów III kategorii, był zatem obozem zagłady o niezwykle surowym reżimie. Od marca 1942 roku w Mauthausen uśmiercano więźniów w komorze gazowej i w specjalnie przebudowanym autokarze. Od sierpnia 1941 roku, w ramach akcji „14f13“, rozpoczęły się transporty chorych więźniów do komór gazowych zakładu eutanazji w Hartheim.

Ze względu na pogłębiający się brak siły roboczej w budownictwie i przemyśle zbrojeniowym poczynając od 1941 roku, przy wielkich placach budowy i zakładach zbrojeniowych utworzono ponad 40 podobozów Mauthausen. Najgorsze warunki pracy panowały niewątpliwie w obozach, które utworzono dla budowy podziemnych hal produkcyjnych, mających pomieścić fabryki zbrojeniowe i wytwórnie rakiet. 

Z około 200.000 więźniów, deportowanych w latach 1938-1945 do obozów systemu Mauthausen, śmierć poniosło 100.000 osób.

Obóz koncentracyjny Ebensee

Erste Aufbauphase des Lagers, Winter 1943/44 (Quelle: Archiv Museum Ebensee)

Obóz koncentracyjny Ebensee został utworzony jako komando zewnętrzne obozu Mauthausen. Pierwsi więźniowie przybyli tu 18 listopada 1943 r. Do momentu wykończenia pierwszych baraków zakwaterowano ich w magazynie obozowej tkalni. Aby ukryć fakt istnienia obozu SS posługiwało się kryptonimami: „Zement”, „Kalk”, „Solvay” i „Kalksteinbergwerk”. 

SS utworzyła w Ebensee obóz pracy w celu wybudowania przy bezwzględnym wykorzystywaniu pracy więźniów gigantycznych podziemnych hal fabrycznych dla prowadzenia prac badawczych i skonstruowania rakiety interkontynentalnej A9/A10. Ten początkowy plan musiał później zostać zaniechany ze względu na priorytety innych produkcji, ważnych dla prowadzenia wojny. Gotowe części sztolni zostały wykorzystane do produkcji paliwa silnikowego (sztolnia A) oraz do wytwarzania części do silników czołgów i samochodów ciężarowych zakładów Steyr-Daimler-Puch- und Nibelungenwerke (sztolnia B). Produkcja paliwa z surowej ropy naftowej ruszyła dnia 4 lutego 1945 r. w ramach „Programu Geilenberga”. 

W okresie ok. 16 miesięcy, przy wykorzystaniu pracy więźniów wykonano łącznie 7,6 kilometra podziemnych korytarzy. 

Lagertor, SS Baracken im Hintergrund, October 1945 (Le Petit)

Więźniowie

Poza nielicznymi wyjątkami wszyscy więźniowie obozu byli rejestrowani w obozie głównym Mauthausen i transportowani następnie do komanda zewnętrznego Ebensee. W okresie od 18 listopada 1943 r. do 6 maja 1945 r., zgodnie z obozową księgą stanu liczebnego, do obozu Ebensee skierowano łącznie 27.278 mężczyzn, więźniów obozu koncentracyjnego. 1.500 z nich przejściowo przetransportowano do innych komand zewnętrznych, takich, jak Redl-Zipf („Schlier”) czy Wels i zarejestrowano po raz drugi w księdze stanu obozu po ich powrocie do Ebensee. Od stycznia 1945 r. transporty przybywające z ewakuowanych obozów koncentracyjnych doprowadziły do katastrofalnego przeludnienia i całkowitego załamania się zaopatrzenia.

23 kwietnia 1945 r. obóz osiągnął najwyższą liczbę więźniów – 18.509 osób. Komendantura SS podejmowała wszelkie działania aby spowodować śmierć nowoprzybyłych, w większości żydowskich więźniów, i w ten sposób zminimalizować stan liczebny.

Ehemalige Häftlinge in der Krankenbaracke, 8 Mai 1945 (NA Washington)

W obozie przebywali więźniowie ponad 20 różnych narodowości. Polacy, Rosjanie, Węgrzy, Francuzi, Niemcy, Włosi, Jugosławianie, Grecy i Czesi stanowili największe grupy narodowe. Więźniowie żydowscy, deportowani z różnych krajów, stanowili 30% społeczności więźniarskiej. Warunki pracy i życia więźnia były w znacznym stopniu uzależnione od jego przynależności narodowej i przyporządkowania do kategorii według kryteriów narodowosocjalistycznej ideologii rasowej. Gorzej traktowano obywateli Związku Radzieckiego i Polaków, na najniższym stopniu hierarchii znajdowali się Romowie, Sinti i Żydzi. Co więcej, po trwających całymi dniami transportach ewakuacyjnych w otwartych wagonach bydlęcych lub pieszo, wielu więźniów żydowskich przybywało do obozu całkowicie wyczerpanych, mając niewielkie szanse na przeżycie. W jednym z najstraszliwszych transportów przybyło 3 marca 1945 r. do Ebensee 2059 więźniów żydowskich z Wolfsbergu, obozu zewnętrznego Groß-Rosen. Na zarządzenie komendanta obozu Antona Ganza, pomimo padającego śniegu i zimna przez prawie 2 dni nie pozwolono Żydom wejść do baraków. Setki Żydów z tego transportu straciło życie. 

W jednym z ostatnich transportów przybyli do Ebensee więźniowie „Komanda Fałszerzy” z akcji „Aktion Bernhard” z podobozu Redl-Zipf („Schlier”).

Überlebende transportieren ihre toten Kameraden, 7. Mai 1945 (USHMM)

Obóz Ebensee został wyzwolony dnia 6 maja 1945 r. przez wojska amerykańskie (3rd Cavalry Reconnaissance Squadron). Pomimo udzielania pomocy medycznej w amerykańskich szpitalach polowych i zaopatrzenia przez UNRRA, już po wyzwoleniu zmarło jeszcze 750 więźniów. 

Od lipca 1945 r. do stycznia 1946 r. teren byłego obozu koncentracyjnego był wykorzystywany przez armię amerykańską jako obóz jeniecki dla niemieckich funkcjonariuszy SS z „Panzerdivision Hohenstauffen”, następnie służył jako obóz dla uchodźców (DP-Camp - displaced persons). 

W 1949 r. została rozpoczęta budowa znajdującego się obecnie na terenie obozu osiedla mieszkaniowego.

Cmentarz ofiar

W obozie Ebensee życie straciło 8.200 więźniów. W pierwszej fazie istnienia obozu SS przekazywało zwłoki celem spalenia do obozu głównego Mauthausen. Przewożono tam również wielu niezdolnych do pracy i chorych więźniów, przypuszczalnie celem uśmiercenia. Od końca lipca 1944 r. palenie zwłok zmarłych odbywało się w krematorium wybudowanym w obozie. W kwietniu 1945 r. SS z powodu wysokiej śmiertelności założyło 2 masowe groby. Na jednym z nich Włoszka Hilda Lepetit kazała wznieść pomnik. Istniejący dzisiaj cmentarz ofiar został założony w 1952 r. wokół „pomnika Lepetit” przez rząd krajowy Górnej Austrii. W grobach masowych i pojedynczych pochowanych jest łącznie 3.600 ofiar obozu Ebensee.